PANTA-PANTA BASA DINA BASA SUNDA

Dina basa Sunda aya panta-panta basa, anu dipakéna dumasar kana kaayaan sosial anu nyarita, anu diajak nyarita, katut anu dicaritakeunana atawa pikeun silihargaan di antara maranéhanana. Kana éta panta-panta basa téh aya anu nyebut “kasar jeung lemes”, “undak-usuk basa”, jeung “tatakrama basa”. Naon baé istilahna, anu jelas kabéhanana museur kana sopan santun dina ngagunakeun basa. Tangtu baé éta panta-panta basa téh henteu matok kitu dina unggal mangsa, tapi ngalaman rupa-rupa parobahan luyu jeung robahna ukuran sopan santun (étika atawa tatakrama) panyaturna.

Tong boroning dina konsépna, dina kecapna ogé apan aya parobahan. Malah aya anu geus tara kadéngé digunakeun pisan dina paguneman sapopoé kiwari, saperti kecap-kecap kajang mastaka, gambuh, jeung ngadederek anu mangrupa basa luhur (lemes pisan) tina bantal, bisul, jeung ngadagoan. Kitu deui jeung kecap anyar, anu dina Babaran Undak-usuk Basa Sunda I. Buldan Jayawiguna mah teu kudu dilemeskeun jadi énggal. Da cenah énggal mah lemesna tina gancang. Geura urang cutat éntri anyar jeung gancang tina éta buku.

anyar. Sok loba anu ngalemeskeun jadi “énggal”: imah anyar – bumi “énggal”, pagawé anyar – padamel “énggal”. Dina basa b. lulugu mah: bumi anyar – padamel anyar.

gancang – énggal: leumpang gancang – angkat énggal.

Tapi dina Kamus Umum Basa Sunda wedalan LBSS mah disebutkeun, “énggal, 1. lem. tina gancang; 2. lem. tina anyar.” Jadi, sajaba ti lemesna tina kecap gancang téh, kecap énggal ogé geus diaku mangrupa lemesna tina kecap anyar deuih. Anu matak, upama nurutkeun kana éta kamus, ulah disalahkeun upama aya anu nyarita “Énggal atuh geura atoskeun bumi énggal téh!”

Lain dina basa Sunda baé anu aya panta-pantana basa téh. Geus puguh dina basa anu sadapuran mah, saperti basa Jawa, Bali, jeung Madura. Dina basa séjén ogé aya. Upamana baé dina basa Indonésia aya papasangan kecap ia – beliau, bini – istri, laki – suami, mau – berkenan; dina basa Belanda: jij – U; dina basa basa Jérman: du – Sie; dina basa Perancis: tu – vous; dina basa Inggris: you – Your Higness, jeung sajabana. Malah upama dipatalikeun jeung sipatna mah salaku basa fléksi, nyaéta basa anu robah kekecapanana diluyukeun jeung kaayaan sosial, jumlah, tempat, katut waktuna, basa Inggris leuwih kompléks tibatan basa Sunda. Apan dina basa Inggris mah, anu patalina jeung waktu baé, aya anu disebut present tense, past tense, future tense, present perfect tense, present continous tense, past continous tense, future continous tense, jeung present perfect continous tense. Dina basa Sunda robahna kecap téh kiwari mah leuwih nyindekel kana sopan santun, anu ngawengku basa kasar, basa lemes keur ka sorangan, jeung basa lemes keur ka batur. Henteu kauger ku waktu éta téh. Hartina, keur iraha baé dipakéna, rék baheula pisan, rék kamari, rék ayeuna, rék isukan, rék pagéto, atawa rék isuk jaganing géto, angger kitu. Contona kecap dahar (basa kasar), neda (basa lemes keur ka sorangan), jeung tuang (basa lemes keur ka batur):

- Kamari kuring henteu dahar.
Kamari abdi henteu neda.
Kamari Bapa henteu tuang.

- Ayeuna kuring keur dahar.
Ayeuna abdi nuju neda.
Ayeuna Bapa nuju tuang.

- Engké kuring rék dahar.
Engké abdi badé neda.
Engké Bapa badé tuang.

Upama ku urang dititénan, panta-panta basa Sunda anu sawanda jeung kecap dahar, nyaéta anu basa kasar, basa lemes keur ka sorangan, jeung basa lemes keur ka baturna béda-béda téh henteu kaitung loba. Anu kiwari masih kénéh mindeng dipaké dina paguneman sapopoé mah kurang leuwih aya 40 kecap. Lolobana anu basa kasarna béda, tapi basa lemes keur ka sorangan jeung basa lemes keur ka baturna sarua, saperti kecap keur (nuju), arék (badé), béda (bénten), jeung mahal (awis). Kitu ogé henteu nepi ka rébuan, kurang leuwih aya 850 kecap. Éntri anu dipaké ku I. Buldan Jayawiguna dina Babaran Undak-Usuk Basa Sunda, upamana, aya 978 kecap. Kitu ogé aya sawatara kecap anu mangrupa sasaruaan (sinonim) tina kecap séjénna, anu dipaké éntri. Malah Karna Yudibrata, spk. mah dina bukuna Bagbagan Makéna Basa Sunda, ukur nyatet 586 kecap. Ari umumna mah basa Sunda anu henteu mibanda panta-panta basa. Hartina, boh nyarita ku basa kasar, boh nyarita ku basa lemes, kecapna éta-éta kénéh, saperti kecap kamari, ayeuna, engké, luhur, handap, jeung sajabana.

Tadi geus disebutkeun, istilah anu dipaké pikeun méré ngaran kana panta-pantana basa Sunda téh rupa-rupa. S. Coolsma dina bukuna Soendaneesche Spraakkunst (tanpa taun terbit), ngagunakeun istilah “lemes jeung kasar”. Kitu deui jeung D.K. Ardiwinata dina bukuna Élmoening Basa Soenda (1916) ogé ngagunakeun istilah “basa kasar jeung basa lemes”. Bédana jeung Coolsma, Ardiwinata mah mimiti ngawanohkeun istilah “undak-usuk basa”. Ti dinya mimiti dipikawanoh istilah “undak-usuk basa” pikeun nyebut panta-pantana basa anu aya dina basa Sunda. Malah taun 1943, R. Satjadibrata nulis buku anu judulna Undak-usuk Basa Sunda, anu eusina sacara husus medar ngeunaan undak-usuk basa Sunda. Istilah undak-usuk basa ogé dipaké ku R.I Adiwidjaja dina bukuna Adegan Basa Sunda (1951), R. Momon Wirakusumah jeung I. Buldan Djajawiguna (Kandaga Tatabasa, 1957), jeung Budi Rahayu Tamsyah (Kamus Undak-usuk Basa Sunda, 1988).

Istilah “tatakrama basa” pikeun nyebut panta-pantana basa anu aya dina basa Sunda mimiti muncul dina Kongrés Basa Sunda 1988 di Cipayung, Bogor. Éta istilah dipaké pikeun ngaganti istilah “undak-usuk basa”. Ari anu jadi dadasarna nyaéta yén panta-pantana basa anu aya dina basa Sunda téh mangrupa bagéan tina tatakrama (sopan santun) masarakat Sunda, anu dina kamekaranana kiwari mibanda fungsi pikeun silihajénan atawa silihargaan di antara para panyaturna. Jadi lain pikeun ngabéda-béda jalma dumasar kana kalunggguhanana atawa status sosialna.